Prisc. inst.

6Primae declinationis genetivus et dativus singularis in ‘‑ae’ 7dipthongon desinit, ut ‘huius’ et ‘huic poetae’; accusativus in ‘‑am’, ut 8‘hunc poetam’, vocativus et ablativus in ‘‑a’, ut ‘o’ et ‘ab hoc poeta’, 9nominativus et vocativus pluralis in ‘‑ae’ dipthongon, ut ‘hi’ et ‘o 10poetae’, genetivus in ‘‑arum’, ut ‘horum poetarum’, dativus et ablativus 11in ‘‑is’, ut ‘his’ et ‘ab his poetis’ (differentiae causa notantur ‘deabus, 12filiabus, natabus, equabus, mulabus’), accusativus in ‘‑as’, ut ‘hos poetas’. 13Sciendum est tamen quod in Graecis nominibus est quando Graecis 14utuntur terminationibus auctores per diversos casus tam singulares 15quam plurales. 1Secundae declinationis genetivus in ‘‑i’ desinit, ut ‘hic magnus 2huius magni’; dativus et ablativus in ‘‑o’ productam, ut ‘huic’ et ‘ab hoc 3magno’; accusativus in ‘‑um’, ut ‘hunc magnum’, nisi sint neutra quorum 4accusativus ubique sequitur suum nominativum, ut ‘hoc pelagus, 18, 5hoc laquear’. Vocativus, quando nominativus in ‘‑r’ vel in ‘‑m’ 6desinit, similis erit ‘‑ei’, ut ‘hic vir’ et ‘o vir, hoc templum’ et ‘o templum’; 7quando vero in ‘‑ius’ finitur, si sint propria nomina, abiecta ‘‑us’ fit 8vocativus, ut ‘hic Virgilius o Virgili, hic Terentius o Terenti’; in aliis 9vero nominibus in ‘‑us’ terminatis mutatione ‘‑us’ in ‘‑e’ fit vocativus, ut 10‘hic magnus o magne, socius socie’. Invenitur unum, || ut ‘filius o fili’ 11et ‘o filie’, duplici prolatum vocativo. Veteres tamen aliquando vel 12metri vel euphoniae causa nominativis utuntur pro vocativis. In ‘‑eus’ 13desinentia Graeca sunt tantum et vocativum servant Graecum 14quomodo et accusativum; et hoc frequentissime in omnibus Graecis 15nominibus, quomodo diximus, invenies in multis casibus fieri. 16Nominativus et vocativus pluralis secundae declinationis per ‘‑i’ 17finitur, ut ‘hi’ et ‘o magni’. Neutra autem tam eius quam aliarum 18declinationum, in quibus inveniuntur, nominativum et accusativum 19et vocativum pluralem in ‘‑a’ terminant quomodo et apud Graecos. 20Genetivus ablativo singulari addita ‘‑rum’ profertur, ut ‘ab hoc 21magno horum magnorum’, dativus et ablativus in ‘‑is’, ut ‘his’ et ‘ab his 22magnis’, accusativus in ‘‑os’, ut ‘hos magnos’. 1Tertiae declinationis genetivus in ‘‑is’ correptam exit, ut ‘hic rex 2huius regis’, dativus in ‘‑i’, ut ‘huic regi’, accusativus in plerisque in 3‘‑em’, ut ‘hunc regem’, in paucis vero in ‘‑im’, ut ‘hunc Tiberim, hanc 4restim, puppim, turrim, sitim’, de quibus in septimo libro de nomine 19, 5latius exposuimus. Vocativus similis est nominativo, ut ‘hic rex o 6rex’; in Graecis autem nominibus licet vocativo Graeco uti, sicut 7supra dictum est, ut 8‘Thybri pater’. 9Ablativus in quibusdam per ‘‑e’ correptam, ut ‘ab homine’, in 10quibusdam per ‘‑i’, ut ‘a Tiberi’, in quibusdam per ‘‑e’ per ‘‑i’, ut ‘a felice’ 11vel ‘a felici’. Nominativus et accusativus et vocativus pluralis tertiae 12declinationis in ‘‑es’ productam desinit, ut ‘hi’ et ‘hos’ et ‘o reges’; in 13quibusdam autem accusativus etiam in ‘‑is’ finitur, ut ‘hos’ et ‘has 14omnes’ et ‘omnis’; genetivus plerumque in ‘‑um’ non antecedente ‘‑i‑’, ut 15‘a rege regum’, in quibusdam autem antecedente ‘‑i‑’, ut ‘horum montium’, 16de quibus in septimo libro de nomine docuimus; dativus et 17ablativus in ‘‑bus’, ut ‘his’ et ‘ab his regibus’. 5Quartae declinationis genetivus singularis in ‘‑us’ productam 6desinit, ut ‘hic senatus huius senatus’, dativus in ‘‑ui’, ut ‘huic senatui’, 7accusativus in ‘‑um’, ut ‘hunc senatum’; vocativus similis est nominativo, 8ut ‘o senatus’; ablativus in ‘‑u’ productam, ut ‘ab hoc senatu’. 9Eiusdem declinationis nominativus pluralis et accusativus et vocativus 20, 10in ‘‑us’ productam, ut ‘hi’ et ‘hos’ et ‘o senatus’, genetivus in ‘‑uum’ 11ut ‘horum senatuum’, dativus et ablativus in ‘‑bus’, ut ‘his’ et ‘ab his 12senatibus’. 1Quintae declinationis genetivus et dativus singularis in ‘‑ei’ divisas 2proferuntur, ut ‘huius’ et ‘huic rei’, accusativus in ‘‑em’, ut ‘hanc 3rem’; vocativus similis est nominativo, ut ‘o res’; ablativus in ‘‑e’ 4productam, ut ‘ab hac re’, nominativus et accusativus et vocativus 20,13-21,2, 5pluralis eiusdem declinationis in ‘‑es’ exeunt productam, ut ‘hae’ et 6‘has’ et ‘o res’, genetivus adiecta syllaba ‘‑rum’ ablativo singulari, ut ‘ab 7hac re harum rerum’, dativus et ablativus in ‘‑bus’, ut ‘his’ et ‘ab his 8rebus’. || 3Et haec quidem compendii causa ad instituendos pueros sufficiat 4in praesenti dixisse. Perspicaciorem autem regularum rationem 21, 5tam paenultimarum quam ultimarum syllabarum, quae ad 6omnium pertinent nominum declinationem, in septem libris, quos 7de nomine scripsimus diligentius, invenire licet et maxime in sexto 8et in septimo, qui de nominativo et obliquis casibus compositi 9multorum testimoniis nituntur auctorum. 11Pronomina, de quibus nulla dubitatio est, sunt apud Latinos 12quindecim. Primitiva quidem octo haec sunt: primae personae 13unum, ‘ego’, et secundae unum, ‘tu’, tertiae vero sex, ‘sui, ille, ipse, hic, 14iste, is’; derivativa septem, ‘meus, tuus, suus, noster, vester, nostras, 15vestras’. 1Habent igitur primitiva duas declinationes, derivativa vero 2tres. Et una quidem primitivorum est declinatio quae tam genetivum 3quam dativum in ‘‑i’ terminat, accusativum et ablativum in ‘‑e’ 4productam ut ‘ego tu, mei tui sui mihi tibi sibi, me te se, a me a te a 21, 5se’; vocativum enim secunda tantum habet persona, qui similis est 6nominativo, ut ‘o tu’. Pluralia vero primae et secundae personae 7similiter declinantur (nam tertiae personae pronomen supra positum, 8id est ‘sui’, quod nominativum non habet, commune est 9utriusque numeri) ‘nos, vos, nostrum’ vel ‘nostri, vestrum’ vel ‘vestri, 10nobis, vobis’; in plurali autem numero secunda tantum persona 11habet vocativum, qui similis est nominativo et accusativo, ut ‘o vos’. 12Ideo autem sui nominativum non habet, quia nec apud Graecos 13‘αὑτοῠ’ vel ‘ἑαυτοῠ’ ‘huius sui’; hoc autem in libro qui est de pronomine 14latius tractavimus. Altera vero declinatio in reliquis quinque 15primitivis, quorum genetivus in ‘‑ius’ et dativus in ‘‑i’ desinit per tria 16genera. Accusativus autem et ablativus singularis et omnes casus 17plurales in masculino quidem et neutro secundae declinationis 18nominum terminationes servant, in feminino vero primae, ut ‘ille 19illius illi, illa illius illi, illud illius illi, illum illam illud’ (necesse est 20enim neutra nominativum et accusativum similem habere) ‘ab illo 21ab illa ab illo, illi illae illa’. Notandum est tamen quod ‘hic’ et ‘haec’ et 22‘hoc huius huic’ dativum semper in ‘‑c’ terminant differentiae causa 23propter hui interiectionem. 1A septem autem derivativis quinque quidem secundum mobilium 2regulam nominum declinantur, id est masculinum et neutrum 3secundae declinationis, femininum vero primae, et sunt ‘haec meus, 4tuus, suus, noster, vester’. Reliqua vero duo communia sunt, id est 23, 5‘nostras, vestras’, et tertiae declinationis sunt, ut ‘hic’ et ‘haec nostras, 6vestras, huius nostratis, vestratis’. Inveniuntur tamen novem nomina 7mobilia, quae quia declinationem pronominum habent, inter pronomina 8ea quidam posuerunt, ut ‘quis quae quod, cuius, cui’, ‘unus 9una unum, unius, uni’, ‘ullus ulla ullum, ullius, ulli’, ‘nullus nulla nullum, 10nullius, nulli’, ‘solus sola solum, solius, soli’, ‘totus tota totum, totius, 11toti’, ‘alius alia aliud||alius, alii’, ‘uter utra utrum, utrius, utri’, ‘alter 12altera alterum, alterius, alteri’; similiter declinantur et quaecumque 13ex his componuntur. Excipitur ‘hic neuter huius neutri’; vetustissimi 14tamen et neutrius protulisse inveniuntur. ‘Quis’ vel ‘qui’ accusativum 15in ‘‑em’ terminant, ut ‘quem’, et ablativum tam in ‘‑o’ quam in ‘‑i’, ut ‘a quo’ 16vel ‘a qui’, dativum et ablativum pluralem tam in ‘‑is’ quam in ‘‑bus’ ut 17‘quis’ vel ‘quibus’. Quidam tamen omnia infinita vel interrogativa vel 18relativa vel redditiva substantiae vel qualitatis vel quantitatis vel 19numeri significativa pronomina esse putaverunt, ut ‘quis, qui, qualis, 20talis, quantus, tantus, quot, tot’ et quae ex his composita sunt seu 21derivata; sed pronomina esse non possunt quia finitas personas non 22habent quod proprium est pronominis cum casu coniuncti. 1Omnia verba, quae secundum analogiam declinantur, in ‘‑o’, vel 2in ‘‑or’ desinunt et habent coniugationes quattuor: 3Prima igitur est coniugatio cuius prima persona in ‘‑o’ desinens 4mutat eam in ‘‑as’ productam et facit secundam personam, ut ‘amo 24, 5amas’. 6Secunda vero coniugatio est quae ‘‑eo’ primae personae in ‘‑es’ 7‹productam› convertit in secunda, quae semper in ea coniugatione 8una syllaba minor est, ut ‘doceo doces’. 9Tertia est quae in ‘‑io’ quidem desinens in prima persona abiecta 10‘‑o’ adsumit ‘‑s’ et minuitur una syllaba in secunda persona ut ‘facio 11facis’; alia vero quacumque littera antecedente ‘‑o’ in ‘‑is’ brevem convertit, 12ut ‘veho vehis, ruo ruis, lego legis’. 13Quarta coniugatio primam personam in ‘‑io’ vel in ‘‑eo’ finit eisque 14in ‘‑is’ productam conversis facit secundam minorem una syllaba ut 15‘audio audis, eo is’.