Vel. orth.

3217Atque has [tres] litteras semivocales plerique tradiderunt. 18Verrio Flacco placet mutas esse, quoniam a mutis incipiant, 19una a ‘c’, altera a ‘d’. Quod si quos mouet, quod ‹in› 20semivocalem desinant, «sciant» inquit «‘z’ litteram ‘sd’ scribi ab 21iis qui putant illam ex ‘s’ et ‘d’ constare, ut sine dubio muta finiatur». 22Mihi videtur nec aliena ‹latino› sermoni fuisse, cum 23inveniatur in carmine Saliari, et esse aliud ‘ζ’ aliud σίγμα καὶ ‘δ’, 4, 1nec eandem potestatem nec eundem sonum esse, sed secundum 4, 2diuersas dialectos [id est linguas] enuntiari. Dores enim 4, 3‹scimus› dicere ‘μελίσδειν’, alios ‘μελίζειν’. Nec ideo tamen 4, 4eadem littera est, non magis quam cum alii ‘κεβαλήν’ alii 4, 5‘κεφαλήν’, alii ‘ὄππατα’ alii ‘ὄμματα’, alii ‘θάλαττα‹ν’ alii 6‘θάλασσαν’› dicunt, cum idem dicant. Nam et ipsum ‘παίζειν’ 7apud alios dicitur ‘παίσδειν’. Non idem est ‘z’ et ‘‹s›d’, sic quomodo 8non idem est σίγμα ‹καὶ ‘δ’› et ‘ζ’. Denique siquis secundum 9naturam vult excutere hanc litteram [id est z], inveniet 10duplicem non esse, si modo illam aure sinceriore exploraveri[n]t. 11Nam et simpliciter scripta aliter sonare potest, aliter geminata, 12quod omnino duplici litterae non accidit ut geminetur. 13Scribe enim per unum ‘ζ’ et consule aurem: non erit 14‘ἀζηχής’ quomodo ‘ἀζζηχής’, sed geminata[e] eadem ‘ἀζζηχής’ 15quomodo ‘ἀσσηχής’. Et plane siquis supervenerit me dicente 16sonum huius litterae, inveniet eundem tenorem, ‹a› quo coeperit. 17Siquis ‘ψ’| aut ‘ξ’, novissimum audiet ‘s’, ex prioribus 18autem litteris, unde hae duplices incipiunt, sonum nullum. 4419Ex mutis evellunt quidam ‘h’ litteram, tamquam sonus 20magis sit, quam littera, et accedens litterae. Et utuntur auctoritate 21Graecorum, apud quos ut supervacua sublata est. Fuisse 22tamen et apud illos manifestum est ex veteribus scriptis et ex 23eo quod hodie, cum apud illos numeri prima semper littera nominis 24quo significantur notentur, ut ‹‘∆’› ‘δέκα’, ‹‘Π’› ‘πεντἡκοντα’, 25‘ἑκατόν’ per ‘Η’ notant[ur]. Unde apparet hanc litteram 0, 1loco adspirationis non fuisse, alioquin per ‘E’ notarent. Qui 0, 2igitur illam litteram vindicant, ostendunt eam eiusdem esse 0, 3‹potestatis›, quae consonantis est. Nam et in metro asserit 0, 4sibi hanc potestatem, unde et apud Homerum non videntur vitiosi 0, 5versus qui hac adspiratione supplentur: 6ἦ ὀλίγον οἱ παῖδα ἐοικότα γείνατο Τυδεύς. 7Et hoc [adeo] amplius adeo littera est, ut possit videri etiam 8vicem duarum consonantium implere, ut: 9ὡς εἰπὼν τόξον μὲν ἀπὸ ἕο θῆκε χαμᾶζε. 10Et tale quidem exemplum apud nos non animadverti, ceterum 11superioris similia multa, ut: 12ille latus niveum molli fultus hyacintho. 13Accedit hu[i]c quod, si accedens littera‹e› esset, cum ipsa littera 14enuntiaretur. Nunc uero et ante vocalem et post vocalem sonat: 15sic quomodo alia est syllaba ‘ca’, alia ‘ac’, et alia ‘ba’, alia 16‘ab’, sic alia ‘ha’, alia ‘ah’. Nam quod ex hoc quoque existimant quidam colligi 17posse consonantem ‹esse› et adsignificantem, quod aut accedens 18aut recedens immutat significationem, siquidem aliud 19est ‘hira’, aliud ‘[d]ira’ † canam exemplum † nam mu‹l›ta nomina 20et correpta syllaba aliud significant et producta, quomodo 21aliud si pro|ducas ‘pila’ et corripias ‘pila’; et loco rursus transmutatus 1accentus partes quoque orationis immutat, ut aliud est 2‘círcum’, aliud ‘circúm’, aliud ‘érgo’, aliud ‘ergô’. Illa igitur quae 3superius dixi, valentius adspirationem hanc adserunt, ut loco 4litterae habeatur. 515Hinc supersunt ex mutis ‘k’ [et c] et ‘q’, de quibus 6quaeritur an scribentibus sint necessariae. 27Et qui ‘k’ expellunt, notam dicunt esse magis quam 8litteram, qua significamus ‘kalumniam, kaput, kalendas’; hac 9eadem nomen ‘Kaeso’ notatur. Non magis igitur in numero litterarum 10esse oportere quam illam notam qua ‘centuria’ et qua 11[c conversum quo] ‘Gaia’ significatur. Quod notae genus videmus 12in monumentis, cum quis libertus mulieris ostenditur: 13‘Gaias’ enim generaliter a specie omnes mulieres accipere voluerunt. 14At qui illam esse litteram defendunt, necessariam putant 15iis nominibus quae cum ‘a’ sonante ha[n]c littera[m] 16inchoant. Unde etiam religiosi quidam epistulis subscribunt ‘karissime’ 17per ‘k’ et ‘a’. Quod si ideo necessaria vide[n]tur, verendum 18est ne et alias litteras requiramus, quibus aut ‘Cicero’ 19scribatur aut ‘Commodus’. 320De ‘q’ quoque littera quaesitum est, et multi illam 21excluserunt, quoniam nihil aliud sit quam ‘c’ et ‘u’ et non minus 22possit scribi ‘quis’ per ‘c’ et ‘u’ et ‘i’ et ‘s’. Nam ipsa quoque nota 23qua scribitur, si modo antiquam litterae figuram spectes, ostendit 4, 1‘c’ esse et ‘u’ pariter litteras in‹ter› se confusas; ideoque nonnulli 4, 2‘quis’ et ‘quae’ et ‘quid’ per ‘q’ et ‘i’ et ‘s’ scripserunt et per 4, 3‘q’ ‘a’ ‘e’ et per ‘q’ [a] ‘i’ ‘d’, quoniam scilicet in ‘q’ esse‹t› [c] et 4, 4‘u’. Et de hoc quidem in posterioribus, ubi loquendum de orthographia, 4, 5dicemus. Nunc ad quaestiones quae incidunt in rationem 6scribendi transeundum est.| 17Ingredienti mihi rationem scribendi occurrit statim ita 8quosdam censuisse esse scribendum ut loquimur et audimus, 9alios interdum contra ac loquimur et audimus. Nam ita sane se 10habe[n]t non numquam forma enuntiandi, ut litterae in ipsa 11scriptione positae ‹non› audiantur enuntiatae. Sic enim cum 12dicitur ‘illum ego’ et ‘omnium optimum’, ‘illum’ et ‘omnium’ 13aeque ‘m’ terminat nec tamen ‹in› enuntiatione apparet. ‹At› 14cum dicimus ‘hic est ille’, unum ‘c’ scribimus et duo audimus, 15quod apparet in metro. Nam: 16hoc erat alma parens quod me per tela per ignes 17eripis, 18si unum ‘c’ hanc syllabam exciperet, acephalus esset versus nec 19posset a longa syllaba incipere, quae est heroico metro necessaria. 20Ergo scribendum per duo ‘c’ ‘hocc erat alma parens’ aut 21confitendum quaedam aliter scribi, aliter enuntiari. Nam quibusdam 22litteris deficimus, quas tamen sonus enuntiationis arcessit, 23ut cum dicimus ‘virtutem’ et ‘virum fortem consulem 0, 1Scipionem’ [isse] per ‘i’ isse fere ad aures peregrinam litteram 0, 2inuenies. Et in plerisque Cicero videtur auditu emensus scriptionem, 0, 3qui et ‘Aiiace‹m›’ et ‘Maiiam’ per duo ‘i[i]’ scribenda 0, 4existimauit (cum unum esse animadvertendum, siquidem potest 0, 5et per unum ‘i’ enuntiari, ut scriptum est). Unde illud ‹quod› 6pressius et plenius sonet per duo ‘i’ scribi oportere existimat, 7sic et ‘Troi‹i›am’ et siqua talia sunt. Inde crescit ista geminatio 8et incipit per tria ‘i’ scribi ‘coiiicit’, ut prima syllaba sit ‘coi’, sequentes 9duae ‘ii’ ‘cit’. |Nam si est a[liud] ‘iacit’, pro ‘a’ ‘i’ substituitur, 10ut vocalis obtineat manente priore ‘i’, quae consonantis 11vicem implebat. At qui ‘Troiam’ et ‘Maiam’ per unum ‘i’ scribunt, 12negant onerandam pluribus litteris scriptionem, cum 13sonus ipse sufficiat. Hanc enim naturam esse quarumdam litterarum 14ut morentur et enuntiationis sonum detinea‹n›t, quod 15accidit et in eo quod dicimus ‘hoc est’, cum ipsa vastitas litterae 16in enuntiatione pinguescat. Atque ipsa natura ‘i’ litterae est 17ut interiecta vocalibus latius enuntietur, dum et prior illam adserit 18et sequens sibi uindicat. Et cum appareat per unum ‹‘i’› 19‘Troiam’ scribi apud Graecos et ‘Maiam’, non est nobis altera ‘i’ 20necessaria, cum in ‹latino› nomine non scriptio immutetur, sed 21sola enuntiatio. Sic apud illos ‘μυῖα’ per unum ‘i’ scribitur, 22item ‘Θυιάς’. Licet repugnent Graeci quominus haec ‘i’ littera in 23unitatem cum aliqua vocali veniat, ut unam syllabam faciant, 1velintque ‘μυῖα καὶ θυιάς’ trisyllaba nomina esse, vincet tamen 2illos natura teste praeclaro, qui ait: 3ὑιός θ' υἱωνός τ' ἀρετῆς πέρι δῆριν ἔθεντο, 4nisi [si] hic versus a duobus anapaestis incipit, quod nullo modo 5potest fieri. Sed quotiens, ut supra diximus, duabus uocalibus 6interiecta haec littera est, duarum consonantium obtinet vicem. 7Sic non erit acephalus versus: 8Thy‹i›as, ubi audito[s] trepidant trieteri‹c›a Baccho, 9et: 10Troiaque nunc stares, 11et: 12aio te, ‹A›eacida, Romanos uincere posse. 13Nam nec Accium secuti sumus semper vocales geminantem, 14ubicumque producitur syllaba, quoniam expedita debet esse 15condicio scribendi. 216Hic quaeritur etiam an per ‘e’ et ‘i’ quaedam debeant 17scribi secundum consuetudinem graecam. Nonnulli enim ea 18quae producerentur sic scripse|runt, alii contenti fuerunt huic 19productioni ‘i’ longam aut notam dedisse. Alii uero, quorum est 20item Lucilius, varie scriptitauerunt, siquidem in iis quae producerentur 21alia per ‘i’ longam, alia per ‘e’ et ‘i’ notaverunt, velut 1differentia quaedam separantes, ut cum diceremus ‘viri’, si essent 2plures, per ‘e’ et ‘i’ scriberemus, si vero esset ‘un‹i›us viri’, 3per ‘i’ notaremus. Et Lucilius in nono: 4‘iam puerei venere’ ‘e’[t] postremum facito atque ‘i’ 5ut ‹puerei› plures f[ac]iant. ‘I’ si facis solum 6pupilli pueri [et] Lucil[l]i hoc unius fiet; 7item: 8‘hoc illi factum est uni’, tenue hoc facies ‘i’: 9‘haec ille‹i› fecere’, adde[s] ‘e’, ut pinguius fiat. 10Idemque ‘peila’ quibus milites utuntur per ‘e’ et ‘i’ scribenda 11existimat, at ‘pilum’ quo pinsitur per ‘i’. Hoc mihi uidetur superuacaneae 12esse obseruationis. Nam si omnino in scribendo 13discernenda casuum numerorumque ambiguitas est, quid faciemus 14in his nominibus quorum scriptio discrimen non admittit[ur], 15ut ‘‹ae›des, sedes, nubes’, cum et una et plures eodem 16modo dicantur et scribantur? Quid cum dicimus ‘gestus, fluctus, 17portus’, cum et genetivus singularis et nominativus et accusativus 18et vocativus pluralis eodem modo scribantur? Quid 19denique in iis quae ambiguitatem habent inter nomina et verba, 1‹ut› ‘rotas, feras’? Nam tam hae ‘rotae’ ‘rotas’ faciunt quam| ‘roto’ 2‘rotas’ [rotat], et ‘fero’ ‘feras’ et ‘fera‹e›’ ‘feras’. Sic nec aliter scribitur 3‘amor’, et ex nomine facit ‘amoris’, ex verbo ‘amaris’. Satis 4ergo collectum quaedam per ‘e’ et ‘i’ non debere scribi, sed tantum 5per ‘i’, cum apud Graecos quoque ex veteri illa consuetudine 6inueniantur nomina quae per ‘i’ scribuntur, quamvis 7producte enuntientur. 38Quaeritur item ‘Iulii’ et ‘Claudii’ et ‘Cornelii’ utrum 9per unum ‘i’ productum an per duo debea‹n›t scribi. Et ratio 10exigit ut huius ‘Iulii’ per duo ‘i’ scribamus, tam hercule[m] quam 11huius ‘pallii’ et huius ‘graphii’. Non enim tantum in masculinis 12hoc quaeritur, sed etiam in neutris, quoniam id postulat ratio. 13Nam quaecumque dativo singulari ‘o’ littera termina‹n›tur, ‘o’ 14in ‘i’ mutant manentibus ceteris litteris et sic genetivum faciunt, 15ut ‘maximo’ ‘maximi’, ‘candido’ ‘candidi’. Sic ergo in ‘Iulio’ nihil 16aliud quam ‘o’ debe[a]t mutari et in ‘pallio’, [atque] ut fiat ‘Iulii’ 17et ‘pallii’. Aeque hanc eandem ‹rationem› servare debemus in 18nominativis pluralibus, etiam si pauciores habeant syllabas in 19vocativo singulari. Sed quoniam invenimus et nominativum 20pluralem et dativum eiusdem numeri esse, ut ‘i’ littera terminatus 21nominativus adsumpta ‘s’ faciat dativum, detracta redeat 22rursus ad nominativum, ut in eo quod est ‘boni’ ‘bonis’, ‘mali’ 23‘malis’, ‘docti’ ‘doctis’, sic rursus e contrario, ‘Iuliis’ et ‘Claudiis’ 24si detraxeris ‘s’, relinquetur [ut] ‘Iulii’ et ‘Claudii’. 41Illud etiam adnotandum circa ‘i’ litteram est, quod ea 2quae nos per ‘ae’ antiqui per ‘ai’ scriptitauerunt, ‹ut› ‘Iuliai’ 3‘Claudiai’ ‘paginai’. Sed et quidam in hac quoque scriptione 4voluerunt esse differentiam, ut pluralis quidem numeri nominativus 5casus per ‘a’ et ‘e’ scriberetur, genetivus vero singularis 6per ‘a’ et ‘i’, hoc quoque argumentantes, quod diaeresis sive 7dialy[p]sis illa dice[re]tur, a nominativo plurali non fit, sed ex 8singulari obliquo, cum dicitur ‘aulai in medio’ et: 9dives equum diues pictai vestis et auri, 10item ‘rei nostrai, faciendai, magnai’. Sed nihil obstat quominus 11hoc aut | illo modo in utroque numero scribamus, cum 12multa alia quoque nobis excogitanda sint, si velimus diversitate[s] 13scriptionis ambiguitatem casuum numerorumque discernere. 115Transeamus nunc ad ‘u’ litteram. A[c] plerisque 16super‹i›orum ‘primitivus’ et ‘adoptivus’ et ‘nominativus’ per ‘u’ 17et ‘o’ scripta sunt, scilicet quia sciebant vocales inter se ita confundi 18non posse, ut unam syllabam [non] faciant, apparetque 19eos hoc genus nominum aliter scripsisse, aliter enuntiasse. Nam 20cum per ‘o’ scriberent, per ‘u’ tamen enuntiabant. Sed ratio illos 21praesumpta decepit. Ante enim respicere debebant, an hae duae 22vocales essent. Sed cum in superiore disputatione demonstraverimus, 23‘u’ totiens consonantis vim habere, quotiens pro eo 24ponitur, quod apud Graecos dicitur digamma, nihil vetat hic 25quoque tantum speciem ‘u’ litterae animadvertere, ‹sed› tamen 5, 1aliam potestatem. Sic ‘nominativus’ duas quidem ‘u’ litteras habebit, 5, 2sed priorem pro consonante, posteriorem pro vocali scilicet 5, 3positam. Aeque ab ei‹s›dem ‘equus’ [equum] per ‘u’ et ‘o’ 5, 4scriptus est, et quaeritur utrum per unum ‹‘u’› an per duo debeat 5, 5scribi. Sed priusquam de hoc loquamur, ‘u’ litteram digamma 6esse interdum non tantum in his debemus animadvertere, 7in quibus sonat cum aliqua adspiratione, ut in ‘valente’ et 8‘vitulo’ et ‘primitivo’ et ‘genetivo’, sed etiam in his ‹in› quibus 9‹cum ‘q’› confusa haec littera est, ‹ut› in eo quod est ‘quis’. 10Nam si omnino haec vocalis esset ‘u’, pro|cul dubio haec syllaba 11longa esset, quoniam numquam duae vocales conveniunt, nisi 12ut longam syllabam faciant. Unde et in ‘equo’ ‘u’ pro consonante 13posita erit; et auribus quidem sufficiebat ut ‘equus’ per unum ‘u’ 14scriberetur, ratio tamen duo exigit. Nam cum sit genetivo casu 15‘equi’, dativo ‘equo’, atque novissima vocalis declinationis differentia‹m› 16faciat, nullam mutationem recipientibus consonantibus, 17necessarium est ut ‘equus’ quoque saluam habeat consonantem 18quae est in ‘equo’ et postea aliud ‘u’ habeat, ut adsumpta 19‘i’ faciat nominativum pluralem.