Prisc. inst.

176-156Primae declinationis genetivus et dativus singularis in ‘‑ae’ 7dipthongon desinit, ut ‘huius’ et ‘huic poetae’; accusativus in ‘‑am’, ut 8‘hunc poetam’, vocativus et ablativus in ‘‑a’, ut ‘o’ et ‘ab hoc poeta’, 9nominativus et vocativus pluralis in ‘‑ae’ dipthongon, ut ‘hi’ et ‘o 10poetae’, genetivus in ‘‑arum’, ut ‘horum poetarum’, dativus et ablativus 11in ‘‑is’, ut ‘his’ et ‘ab his poetis’ (differentiae causa notantur ‘deabus, 12filiabus, natabus, equabus, mulabus’), accusativus in ‘‑as’, ut ‘hos poetas’. 13Sciendum est tamen quod in Graecis nominibus est quando Graecis 14utuntur terminationibus auctores per diversos casus tam singulares 15quam plurales. 1-19418, 1Secundae declinationis genetivus in ‘‑i’ desinit, ut ‘hic magnus 18, 2huius magni’; dativus et ablativus in ‘‑o’ productam, ut ‘huic’ et ‘ab hoc 18, 3magno’; accusativus in ‘‑um’, ut ‘hunc magnum’, nisi sint neutra quorum 18, 4accusativus ubique sequitur suum nominativum, ut ‘hoc pelagus, 18, 5hoc laquear’. Vocativus, quando nominativus in ‘‑r’ vel in ‘‑m’ 6desinit, similis erit ‘‑ei’, ut ‘hic vir’ et ‘o vir, hoc templum’ et ‘o templum’; 7quando vero in ‘‑ius’ finitur, si sint propria nomina, abiecta ‘‑us’ fit 8vocativus, ut ‘hic Virgilius o Virgili, hic Terentius o Terenti’; in aliis 9vero nominibus in ‘‑us’ terminatis mutatione ‘‑us’ in ‘‑e’ fit vocativus, ut 10‘hic magnus o magne, socius socie’. Invenitur unum, || ut ‘filius o fili’ 11et ‘o filie’, duplici prolatum vocativo. Veteres tamen aliquando vel 12metri vel euphoniae causa nominativis utuntur pro vocativis. In ‘‑eus’ 13desinentia Graeca sunt tantum et vocativum servant Graecum 14quomodo et accusativum; et hoc frequentissime in omnibus Graecis 15nominibus, quomodo diximus, invenies in multis casibus fieri. 16Nominativus et vocativus pluralis secundae declinationis per ‘‑i’ 17finitur, ut ‘hi’ et ‘o magni’. Neutra autem tam eius quam aliarum 18declinationum, in quibus inveniuntur, nominativum et accusativum 1et vocativum pluralem in ‘‑a’ terminant quomodo et apud Graecos. 2Genetivus ablativo singulari addita ‘‑rum’ profertur, ut ‘ab hoc 3magno horum magnorum’, dativus et ablativus in ‘‑is’, ut ‘his’ et ‘ab his 4magnis’, accusativus in ‘‑os’, ut ‘hos magnos’. 5-205Tertiae declinationis genetivus in ‘‑is’ correptam exit, ut ‘hic rex 6huius regis’, dativus in ‘‑i’, ut ‘huic regi’, accusativus in plerisque in 7‘‑em’, ut ‘hunc regem’, in paucis vero in ‘‑im’, ut ‘hunc Tiberim, hanc 8restim, puppim, turrim, sitim’, de quibus in septimo libro de nomine 9latius exposuimus. Vocativus similis est nominativo, ut ‘hic rex o 10rex’; in Graecis autem nominibus licet vocativo Graeco uti, sicut 11supra dictum est, ut 12‘Thybri pater’. 13Ablativus in quibusdam per ‘‑e’ correptam, ut ‘ab homine’, in 14quibusdam per ‘‑i’, ut ‘a Tiberi’, in quibusdam per ‘‑e’ per ‘‑i’, ut ‘a felice’ 15vel ‘a felici’. Nominativus et accusativus et vocativus pluralis tertiae 16declinationis in ‘‑es’ productam desinit, ut ‘hi’ et ‘hos’ et ‘o reges’; in 17quibusdam autem accusativus etiam in ‘‑is’ finitur, ut ‘hos’ et ‘has 19, 1omnes’ et ‘omnis’; genetivus plerumque in ‘‑um’ non antecedente ‘‑i‑’, ut 19, 2‘a rege regum’, in quibusdam autem antecedente ‘‑i‑’, ut ‘horum montium’, 19, 3de quibus in septimo libro de nomine docuimus; dativus et 19, 4ablativus in ‘‑bus’, ut ‘his’ et ‘ab his regibus’. 205-1219, 5Quartae declinationis genetivus singularis in ‘‑us’ productam 6desinit, ut ‘hic senatus huius senatus’, dativus in ‘‑ui’, ut ‘huic senatui’, 7accusativus in ‘‑um’, ut ‘hunc senatum’; vocativus similis est nominativo, 8ut ‘o senatus’; ablativus in ‘‑u’ productam, ut ‘ab hoc senatu’. 9Eiusdem declinationis nominativus pluralis et accusativus et vocativus 10in ‘‑us’ productam, ut ‘hi’ et ‘hos’ et ‘o senatus’, genetivus in ‘‑uum’ 11ut ‘horum senatuum’, dativus et ablativus in ‘‑bus’, ut ‘his’ et ‘ab his 12senatibus’. 13Quintae declinationis genetivus et dativus singularis in ‘‑ei’ divisas 14proferuntur, ut ‘huius’ et ‘huic rei’, accusativus in ‘‑em’, ut ‘hanc 15rem’; vocativus similis est nominativo, ut ‘o res’; ablativus in ‘‑e’ 16productam, ut ‘ab hac re’, nominativus et accusativus et vocativus 17pluralis eiusdem declinationis in ‘‑es’ exeunt productam, ut ‘hae’ et 18‘has’ et ‘o res’, genetivus adiecta syllaba ‘‑rum’ ablativo singulari, ut ‘ab 20,13-21,2, 1hac re harum rerum’, dativus et ablativus in ‘‑bus’, ut ‘his’ et ‘ab his 20,13-21,2, 2rebus’. || 213-920,13-21,2, 3Et haec quidem compendii causa ad instituendos pueros sufficiat 20,13-21,2, 4in praesenti dixisse. Perspicaciorem autem regularum rationem 20,13-21,2, 5tam paenultimarum quam ultimarum syllabarum, quae ad 6omnium pertinent nominum declinationem, in septem libris, quos 7de nomine scripsimus diligentius, invenire licet et maxime in sexto 8et in septimo, qui de nominativo et obliquis casibus compositi 9multorum testimoniis nituntur auctorum. 11-1511Pronomina, de quibus nulla dubitatio est, sunt apud Latinos 12quindecim. Primitiva quidem octo haec sunt: primae personae 13unum, ‘ego’, et secundae unum, ‘tu’, tertiae vero sex, ‘sui, ille, ipse, hic, 14iste, is’; derivativa septem, ‘meus, tuus, suus, noster, vester, nostras, 15vestras’. 16-222116Habent igitur primitiva duas declinationes, derivativa vero 17tres. Et una quidem primitivorum est declinatio quae tam genetivum 21, 1quam dativum in ‘‑i’ terminat, accusativum et ablativum in ‘‑e’ 21, 2productam ut ‘ego tu, mei tui sui mihi tibi sibi, me te se, a me a te a 21, 3se’; vocativum enim secunda tantum habet persona, qui similis est 21, 4nominativo, ut ‘o tu’. Pluralia vero primae et secundae personae 21, 5similiter declinantur (nam tertiae personae pronomen supra positum, 6id est ‘sui’, quod nominativum non habet, commune est 7utriusque numeri) ‘nos, vos, nostrum’ vel ‘nostri, vestrum’ vel ‘vestri, 8nobis, vobis’; in plurali autem numero secunda tantum persona 9habet vocativum, qui similis est nominativo et accusativo, ut ‘o vos’. 10Ideo autem sui nominativum non habet, quia nec apud Graecos 11‘αὑτοῠ’ vel ‘ἑαυτοῠ’ ‘huius sui’; hoc autem in libro qui est de pronomine 12latius tractavimus. Altera vero declinatio in reliquis quinque 13primitivis, quorum genetivus in ‘‑ius’ et dativus in ‘‑i’ desinit per tria 14genera. Accusativus autem et ablativus singularis et omnes casus 15plurales in masculino quidem et neutro secundae declinationis 16nominum terminationes servant, in feminino vero primae, ut ‘ille 17illius illi, illa illius illi, illud illius illi, illum illam illud’ (necesse est 18enim neutra nominativum et accusativum similem habere) ‘ab illo 19ab illa ab illo, illi illae illa’. Notandum est tamen quod ‘hic’ et ‘haec’ et 20‘hoc huius huic’ dativum semper in ‘‑c’ terminant differentiae causa 21propter hui interiectionem. 1-24523, 1A septem autem derivativis quinque quidem secundum mobilium 23, 2regulam nominum declinantur, id est masculinum et neutrum 23, 3secundae declinationis, femininum vero primae, et sunt ‘haec meus, 23, 4tuus, suus, noster, vester’. Reliqua vero duo communia sunt, id est 23, 5‘nostras, vestras’, et tertiae declinationis sunt, ut ‘hic’ et ‘haec nostras, 6vestras, huius nostratis, vestratis’. Inveniuntur tamen novem nomina 7mobilia, quae quia declinationem pronominum habent, inter pronomina 8ea quidam posuerunt, ut ‘quis quae quod, cuius, cui’, ‘unus 9una unum, unius, uni’, ‘ullus ulla ullum, ullius, ulli’, ‘nullus nulla nullum, 10nullius, nulli’, ‘solus sola solum, solius, soli’, ‘totus tota totum, totius, 11toti’, ‘alius alia aliud||alius, alii’, ‘uter utra utrum, utrius, utri’, ‘alter 12altera alterum, alterius, alteri’; similiter declinantur et quaecumque 13ex his componuntur. Excipitur ‘hic neuter huius neutri’; vetustissimi 14tamen et neutrius protulisse inveniuntur. ‘Quis’ vel ‘qui’ accusativum 15in ‘‑em’ terminant, ut ‘quem’, et ablativum tam in ‘‑o’ quam in ‘‑i’, ut ‘a quo’ 16vel ‘a qui’, dativum et ablativum pluralem tam in ‘‑is’ quam in ‘‑bus’ ut 17‘quis’ vel ‘quibus’. Quidam tamen omnia infinita vel interrogativa vel 1relativa vel redditiva substantiae vel qualitatis vel quantitatis vel 2numeri significativa pronomina esse putaverunt, ut ‘quis, qui, qualis, 3talis, quantus, tantus, quot, tot’ et quae ex his composita sunt seu 4derivata; sed pronomina esse non possunt quia finitas personas non 5habent quod proprium est pronominis cum casu coniuncti. 6-2536Omnia verba, quae secundum analogiam declinantur, in ‘‑o’, vel 7in ‘‑or’ desinunt et habent coniugationes quattuor: 8Prima igitur est coniugatio cuius prima persona in ‘‑o’ desinens 9mutat eam in ‘‑as’ productam et facit secundam personam, ut ‘amo 10amas’. 11Secunda vero coniugatio est quae ‘‑eo’ primae personae in ‘‑es’ 12‹productam› convertit in secunda, quae semper in ea coniugatione 13una syllaba minor est, ut ‘doceo doces’. 14Tertia est quae in ‘‑io’ quidem desinens in prima persona abiecta 15‘‑o’ adsumit ‘‑s’ et minuitur una syllaba in secunda persona ut ‘facio 16facis’; alia vero quacumque littera antecedente ‘‑o’ in ‘‑is’ brevem convertit, 17ut ‘veho vehis, ruo ruis, lego legis’. 24, 1Quarta coniugatio primam personam in ‘‑io’ vel in ‘‑eo’ finit eisque 24, 2in ‘‑is’ productam conversis facit secundam minorem una syllaba ut 24, 3‘audio audis, eo is’.